Door Prof. Dr. Gert-Jan Hospers
‘Pas in den vreemde ontdekken we wat we aan Heimat hebben’, merkte de Duitse schrijver Theodor Fontane (1819-1898) eens op. Hij is een van de velen die geprobeerd hebben om grip te krijgen op ‘Heimat’, een typisch Duitse term waarvoor andere talen niet echt een equivalent hebben. Het Nederlands kent weliswaar het verwante woord ‘heimwee’ (het pijnlijke gemis van thuis), maar in het Duits is het begrip Heimat diepzinniger.
Van oudsher verwijst Heimat naar de emotionele relatie tussen mens en ruimte. Meestal hebben Duitsers het dan over de plek of de groep waarmee ze zich het meeste identificeren: hun geboorteregio, een karakteristiek landschap of mensen die dicht bij ze staan. Voor velen is dat de plek van hun jeugd, maar het kan ook de huidige woonplaats zijn of hun gezin, familie of vrienden. In deze tijd beschouwen sommigen een combinatie van de fysieke en online wereld of hun smartphone zelfs als Heimat. Zo vertrouwden Duitse studenten me eens toe: ‘Heimat is overal waar mijn wifi automatisch verbinding maakt’ en ‘Heimat? Dat is mijn Handy, want daarmee sta ik contact met iedereen die me dierbaar is’.
In 2021 deed professor Klaus Boehnke van de Jacobs University Bremen in opdracht van de Duitse regering onderzoek naar de Heimatverbundenheit van de Duitsers. Hij hanteerde daarbij een brede insteek: naast de ruimtelijke aspecten van Heimat, zoals een plek of landschap, keek hij ook naar sociale identificatie, binding en geborgenheid. Met zijn team vroeg Boehnke zo’n 4500 willekeurig geselecteerde Duitsers in een telefonische enquête naar hun Heimatverbundenheit. Wat bleek? In regio’s als het Saarland, Thüringen en Beieren zeggen inwoners het meest te voelen bij het begrip Heimat, in Noordrijn-Westfalen, Bremen en Berlijn het minst. Een andere bevinding is dat de Heimatverbundenheit op het platteland sterker is dan in grootstedelijke omgevingen. Mensen met een sterk Heimatgevoel zijn over het algemeen gelukkiger, optimistischer en tevredener met hun leven. Interessant: die samenhang blijkt sterker te zijn voor personen met een migratieachtergrond. De onderzoekers zien Heimatverbundenheit dan ook als een indicator voor succesvolle integratie en constateren dat het politiek gezien geen ‘rechts’ begrip is. Mensen die zich sterk met hun Heimat verbonden voelen hebben zelfs meer vertrouwen in de democratie en de bestaande instituties dan personen met minder Heimatverbundenheit.
Kort en goed: Heimat is daar waar je je het meest geborgen voelt. En voor dat gevoel hoef je je niet te schamen. In 2010 sloeg Bastian Schweinsteiger, destijds topspeler van FC Bayern München, allerlei aanbiedingen van buitenlandse voetbalclubs af. Dat hij bij zijn club wilde blijven, had te maken met zijn Heimatgevoel, zei hij. Schweinsteiger: ‘Hier ken ik tenminste de medewerkers en weet ik waar de toiletten zijn’. Heimat is een diepzinnig, veelomvattend en complex begrip, maar in de praktijk kan het om simpele dingen gaan.
